Gaslighting bir psikolojik taciz ve manipülasyon yöntemidir. Genel olarak amaç bütün psikolojik manipülasyon yöntemlerinde olduğu gibi mağdurun duygu, düşünce ve hareketlerinin kontrolü veya ilişkide sözü geçen taraf olmaktır. Gaslighting uygulayan kişiler genellikle narsist ve ya psikolojik sorunları olan bireyler olmalarının yanı sıra kurbanlarını yakın çevrelerinden seçerler. Ancak gaslighting uygulayan bireyler hakkında bilinmesi gereken en önemli şeylerden biri ise kişinin bunu bilinçli bir şekilde yapmamış olabileceğidir çünkü gaslighting çok çeşitli ve karmaşık yöntemleri olan bir manipülasyon biçmidir. Kişi tartışmayı kazanmak, suçunun üstünü kapatmak gibi çeşitli amaçlarla gaslighting uygulayabilir ve yaptığının aslında psikolojik bir manipülasyon olduğunun farkına varamaz.
Gaslighting; evlilik, sevgililik gibi romantik ilişkiler başta olmak üzere ebeveyin-çocuk, patron-çalışan gibi sosyal ilişkilerde gözlemlenebilir. Ayrıca gaslighting yalnızca iki kişi arasında değil toplumsal boyutta da gözlemlenebilir. Mesela patronun bütün bir ekibe gaslighting uygulaması veya bir grubun seçilen belirli bir kişiye gaslighting uygulaması da bunun örneklerinden bazılarıdır.
Gelelim ismini nereden aldığına. Gaslightin ismini 1938 yılında çıkan ‘Gas Light’ isimli bir oyundan uyarlanan ‘Gaslight’ adlı bir filmden alıyor. Fimin başkahramanları, Jack ve Bella isimli bir çift. Bella için her şey sıradan ilerlerken Jack’in Bella için hiç hoş olmayan planları vardır. Bu çift akşamları evlerinde aydınlanmak için gaz lambası kullanırlar ve Jack gaz lambasının ışığını her akşam biraz daha kısar. Bella durumdan ilk başta şüphelenmez ve Jack’e ‘Gaz lambası artık eskisi kadar aydınlatmıyor.’ der. Jack ise buna karşılık olarak oldukça abartılı bir şekilde ‘Yok öyle bir şey, aklını kaçırmışsın.’ diyerek Bella’nın akıl sağlığından şüphelenmesini sağlar. En sonunda gaz lambasının sönmesiyle Bella durumu fark eder. Bu filmdeki konu gaslighting örneklerinden sadece birisidir.
Gaslighthing birçok uygulanma yöntemine sahip bir psikolojik manipülasyon yöntemidir. Bu yöntemlerden en temel üçünü örnekler ile şöyle sıralayabiliriz:
1.Sözlü olarak bir şeyler ifade edip kısa süre sonra aynı şeyi farklı bir biçimde anlatmak:
Bir arkadaşınızla bir konu hakkında konuşuyorsunuz ve konuşmanın bütün detaylarını saklıyorsunuz ancak bir süre sonra aynı arkadaşınızla aynı konu hakkında konuşurken detaylar size farklı olarak aktarılıyor. Siz de doğal olarak itiraz ediyorsunuz ama arkadaşınız ısrarla konunun detaylarının kendisinin anlattığı şekilde olduğunu ve sizin yanıldığınızı söylüyor. Bir süre sonra elinizde kanıtlar olmasına rağmen kendinizden şüpheleniyorsunuz.
2.Belirli bir yerde duran eşyayı saklayıp daha sonra geri yerine koymak:
Kitabınızı masaya bıraktınız ve diğer odaya geçtiniz ancak kitabınızı almak için döndüğünüzde kitabın masada olmadığını fark ettiniz. Bir saat sonra masaya tekrar baktığınızda kitabı masada buldunuz. Bunun üzerine evde bulunan diğer kişiye kitap hakkında soru soruyorsunuz ve ‘O kitap her zaman oradaydı. Ne saçmalıyorsun?’ tepkisini alıyorsunuz ve buna benzer durumlar sıklıkla tekrarlanıyor. Ne düşünürdünüz? Tabii ki kendinizden şüphelenirdiniz. Sonuçta aynı evde yaşayacak kadar değer verdiğiniz bir insanın sırf siz akıl sağlığını yitirdiğinizi sanın diye eşyalarınızı sakladığını düşünmezsiniz.
3.Bir olayın detaylarından bilinçli olarak bahsetmeyip sonra bahsetmiş gibi davranmak:
Bir proje yapmanız gerekiyor ve ekip arkadaşınız size yapmanız gereken görevleri anlatıyor. Siz de arkadaşınızın size söylediği görevleri yerine getirip son gün teslim ediyorsunuz ve teslim ettiğinizde size söylenilenleri uygulamış olmanıza rağmen görevinizi eksik yaptığınızı söylüyorlar. Siz de durumu izah edip size söylenilenleri yaptığınızı söylüyorsunuz ancak size görevleri söyleyen arkadaşınız sizin yanlış hatırladığınızı ve kendisinin görevlerin hepsini açıkladığını söylüyor ve kendinden o kadar emin konuşuyor ki siz kendinizden şüpheleniyorsunuz.
Bunlar en temel gaslighting yöntemleridir. Ben bunlara ek olarak, bilinen birkaç gaslighting örneği daha sunmak istiyorum:
* Yaşadığınız ilişkide ufak bir sorun fark ettiniz ve partnerinizle bu sorun hakkında gayet nazik ve kibar bir biçimde konuşmaya başladınız ancak partneriniz bir anda ortalığı ayağa kaldırıp ‘Sen benim hakkımı yiyorsun, sen benim hayatımı mahvettin, sen bana nasıl böyle bir şey dersin…’ diyor. Bu durumda siz kendinizden şüpheye düşmeye başlıyorsunuz ve ‘Sanırım ben abarttım. Bu kadar tepki verdiğine göre ben ufak da olsa tepki vermemeliyim.’ diyorsunuz. Bu bir süre sonra büyük küçük fark etmeksizin bütün sorunlara tepkisiz kalmanızı sağlıyor.
*Bir arkadaşınız size sürekli hakaret edip sizinle dalga geçiyor ve bir süre sonra siz ister istemez dayanamayıp tepki veriyorsunuz. Bunun üzerine arkadaşınız ‘Sen kendini düzelt diye söylüyorum, senin iyiliğin için. Ama sen o kadar kötü bir insansın ki beni suçluyorsun.’ gibi sözler söylüyor ve siz kendinizi ‘O benim iyiliğim için benimle dalga geçiyor. Ben de çıkıp hesap soruyorum. Nasıl bu kadar nankör olabilirim?’ derken buluyorsunuz.
*Bir arkadaşınızın sizin arkanızdan iş çevirdiğini öğrendiniz ve ona bununla ilgili hesap sormaya kalktınız ancak siz ‘Benim arkamdan iş çevirmişsin.’ dediğiniz anda ‘ASIL SEN BENİM ARKAMDAN İŞ ÇEVİRİYORSUN. YOKSA AKLINA BİLE GELMEZ BENİ BU ŞEKİLDE SUÇLAMAK.’ diye bir tepki aldınız. Karşı tarafın böyle sizi suçlarcasına konuştuğunu görünce elinizde kanıt olsa dahi arkadaşınıza inanıp ondan özür diliyorsunuz.
Sürekli olarak gaslighting mağduru olmak özgüven kaybına, kafa karışıklığına, istenmeyen duygu ve düşüncelere sebep olurken; depresyona, piskoza ve anksiyeteye yatkınlık sağlar. Aynı zamanda kişi akıl sağlığından şüphelendiği için fark edilmesi oldukça güç bir durumdur.
Yazan: Ezgi IŞIK Adana Fen Lisesi